श्री. के. व्ही. श्रीनिवसन्‌ यांनीं ‘गणपतीची उपासना’ या विषयावर लिहिलेल्या लेखांत (‘हिंदु’ : ३ मार्च १९६८) गणपतीचे ३२ प्रकार दिले आहेत. त्याशिवाय आणखीहि जे प्रकार वेगवेगळ्या ठिकाणीं मिळाले त्यांची ही एकूण यादी :
१. बाल : चार हात असून तो कमळावर बसलेला आहे.
२. तरुण : आठ हात असून तो बसलेला आहे.
३. भक्त : चार हात आहेत.
४. वीर : सोळा हात असून तो उभा आहे.
५. शक्ति : चार हात असून तो विवाहित आहे. डाव्या मांडीवर शक्ति प्रतिष्ठत आहे.
६. ध्वज : चार हत्तींचीं डोकीं व चार हात आहेत.
७. सिद्धि : दोन उजवीकडे व तीन डावीकडे असे एकंदर पांच हात आहेत व तो कमळावर बसलेला आहे.
८. उच्छिष्ट : सहा हात आहेत.
९. विघ्न : आठ हात आहेत.
१०. क्षिप्र : चार हात असून तो उभा आहे.
११. हेरम्ब : हा दशभुज असून त्याला पांच हत्तीचीं डोकीं आहेत व तो सिंहावर आरूढ झालेला आहे.
१२. लक्ष्मी : दोन बायका असून आठ हात आहेत. याचा वर्ण शुभ्र आहे.
१३. महा : त्रिनेत्र असून दहा हात आहेत. याची शक्ति डाव्या मांडीवर असून याचा वर्ण लाल आहे.
१४. विजय : हा घुशीवर (कदाचित मोठा उंदीर असावा) बसलेला असून याला चार हात आहेत.
१५. नृत्य : हा नाचण्याच्या आविर्भावांत असून याला सहा हात आहेत. उजवा पाय वर उचललेला आहे.
१६. ऊर्ध्व : सहा हात असून याची शक्ति डाव्या मांडीवर आहे. रंग पिवळा आहे.
१७. एकाक्षर : चार हात असून तो आपल्या उंदीर वाहनावर बसलेला आहे.
१८. वर : तीन डोळे असून चार हात आहेत.
१९. त्र्यक्षर : चार हात आहे.
२०. क्षिप्रप्रसाद : सहा हात आहेत.
२१. हरिद्रा : चार हात असून वर्ण पिवळा आहे.
२२. एकदन्त : चार हात आहेत.
२३. सृष्टि : चार हात असून घूस (किंवा मोठा उंदीर) या वाहनावर बसलेला आहे.
२४. उदंड : याची शक्ति याच्या डाव्या मांडीवर असून याला दहा हात आहेत.
२५. ऋणमोचन : चार हात आहेत.
२६. द्विमुख : दोन डोकीं असून चार हात आहेत.
२७. तुंडी : चार हात असून हा उभा आहे.
२८. मुम्मुग : तीन डोकीं आणि सहा हात आहेत.
२९. श्रृंग : आठ हात असून तो सिंहावर बसलेला आहे.
३०. योग : चार हात असून तो तपश्चर्या करीत आहे.
३१. दुर्ग : आठ हात आहेत.
३२. संकटहर : हा कमळावर बसलेला असून शक्ति त्याच्या डाव्या मांडीवर बसलेली आहे. याला चार हात आहेत.
(येथपर्यंतचे ३२ प्रकार श्री. श्रीनिवासन्‌ यांच्या लेखांतून)
आणखीहि गणपतींचे प्रकार उपलब्ध आहेत, ते पुढीलप्रमाणें :
३३. नर्तक : आठ हात आहेत व शरीराचा रंग सोनेरी पिवळा आहे. डावा पाया पद्‌मासनावर असून उजवा पाय अघांतरीं आहे.
३४. पिंगल : हात सहा असून रंग पिंगट आहे.
३५. ज्योति : ग्रहांचा मुख्य सूर्य, तोच गणपति म्हणून याला ज्योतिर्गणपति म्हटलें आहे. वर्ण गोरा.
३६. पुष्कर : ‘सिन्दुरामानन’ असें याचें वर्णन केलें आहे.
याशिवाय -
सिद्ध, चिंतामणी, कुमार, वल्लभ, सुवर्णकर्षण हे सुद्धां आहेत.
महाराष्ट्रातील लोकप्रसिद्ध आठ गणपतिक्षेत्रांतील गणपतींना ‘अष्टविनायक’ म्हणतात. त्यांची नावे, स्थाने व जिल्हे अनुक्रमे पुढीलप्रमाणे होत:
(१) मोरेश्वर (अथवा मयूरेश्वर); मोरगाव; पुणे. (२) सिद्धिविनायक; सिद्धटेक; नगर. (३) बल्लाळेश्वर; पाली; कुलाबा. (४) वरदविनायक (अथवा विनायक); महड (अथवा मढ); कुलाबा. (५) चिंतामणी; थेऊर; पुणे. (६) गिरिजात्मज; लेण्याद्री; पुणे. (७) विघ्नेश्वर; ओझर; पुणे. (८) श्री. गणपती; रांजणगाव; पुणे.
Comments